«Αν ο παράδεισος ήταν στη γη, θα ήταν εδώ», είχε πει ο Καζαντζάκης. Εδώ πάλι, ένας αετός παρέδωσε στον Δία τον κεραυνό, που τον έκανε Κύριο του Ολύμπου και έδωσε στον Ζα το όνομά του. Τα αθέατα ύψη του στα 1004 μέτρα υψόμετρο, προστάτεψαν για αιώνες τους κατοίκους από τους πειρατές, διατηρώντας ταυτόχρονα την κτηνοτροφική παράδοση ενός νησιού με βουνίσια ψυχή. Το πρώτο νησί που τυροκόμισε αγελαδινό γάλα από τον 16ο αιώνα, ξέρει να κρατά αναλλοίωτη μια παράδοση που κληρονόμησε από τα χρόνια της ενετικής κατοχής. 

Εκεί όπου από το λιμάνι σε υποδέχεται η αρχαϊκή Πορτάρα, ενός απολλώνιου ναού που δεν τέλειωσε ποτέ, αντιλαμβάνεσαι πως εδώ, κάτι διαφορετικό συμβαίνει. Πίσω από τη γραφική της Χώρα, η Νάξος κρύβει εξωτικές αμμουδιές, κεδροδάση, φαράγγια, τρεχούμενα νερά και εύφορες κοιλάδες, τα λατομεία του διάσημου μάρμαρου του νησιού αλλά και τον Ζα, το ψηλότερο βουνό των Κυκλάδων.

Το εύφορο έδαφος της Νάξου εξασφάλιζε από πάντα την αυτάρκεια του νησιού που επιμένει να παράγει, προσκολλημένο στη γη του. Τόπος με ιστορία από τη μυκηναϊκή εποχή, είναι ένα νησί που δεν θα το εξαντλήσεις εύκολα, καθώς έχει άπειρες εμπειρίες να σου προσφέρει: μια ολοζώντανη Χώρα, μαγικές παραλίες, βουνίσιο αέρα, νοστιμιές, μοναδικά προϊόντα και γαστρονομία, γαλήνη και ζωντάνια.

Ξεχωριστές εμπειρίες στη Νάξο 

• Να εξερευνήσεις τα ορεινά χωριά που σκαρφαλώνουν στο Ζα, το πιο ψηλό νησί του Αιγαίου. Στάση στην Απείρανθο, το χωριό των πέντε μουσείων και τη μεγαλύτερη Βιβλιοθήκη των Κυκλάδων που είναι αφιερωμένη στον Απειραθιώτη Μανώλη Γλέζο, με την πέτρινη αρχιτεκτονική, το γραφικό Χαλκί, πατρίδα του λικέρ από κίτρο, την Κόρωνο με τις καταπράσινες ρεματιές που έχει συνδέσει το όνομά της με τη σμύριδα, το Φιλώτι, την παλιά πρωτεύουσα με τον πύργο Μπαρότση και τα ωραία τυριά αλλά και τη σπηλιά του Ζα στα περίχωρα.
• Να επισκεφτείς το Ενετικό Κάστρο του 1207, το μοναδικό στην Ελλάδα που κατοικείται ανελλιπώς από τότε που χτίστηκε και την Πορτάρα. Και τον πύργο Γλέζου ή Κρίσπι, αλλά και τη Μονή Ουρσουλινών που έχει χτιστεί στα πρότυπα της αντίστοιχης Παριζιάνικης.
• Να δεις όσους περισσότερους μπορείς από τους συνολικά 30 πύργους του νησιού, που ανήκαν στους παλιούς φεουδάρχες. Ο πύργος Μπαζαίου, στον οποίο φιλοξενείται κάθε χρόνο το Φεστιβάλ Νάξου, στο Σαγκρί, ξεχωρίζει για την αρχιτεκτονική αλλά και την υπέροχη αναστήλωσή του.
• Να επισκεφτείς το ιερό των Υρίων και τον ναό της Δήμητρας στον Γύρουλα.
• Μην χάσεις τα διατηρητέα σμιριγδορυχεία, εκεί όπου άνθισε η εξαγωγή της σμύριδας, στην οποία οφείλει την ακμή του το νησί, ως το 1978.
• Η Νάξος, είναι το διάσημο από την αρχαιότητα μάρμαρό της και τα αρχαία λατομεία με τους σμιλεμένους στο μάρμαρο Κούρους, είναι από τα πιο σημαντικά αξιοθέατα του νησιού.
• Να επισκεφτείς το ενετικό μουσείο στον πύργο Ντελαρόκα Μπαρότσι, το μοναδικό ενετικό κτίσμα που κατοικείται συνεχώς από τον 13ο αι. Αν έχεις τύχη, θα συναντήσεις και τον ιδρυτή του Νίκο Καραβία, απευθείας απόγονο της οικογένειας
• Μην χάσεις το ηλιοβασίλεμα-όνειρο πλάι στους κέδρους, στην παραλία της Αγίας Άννας.

Η ντόπια παραγωγή

Mε μια ζηλευτή κτηνοτροφία, 100.000 αιγοπρόβατα και 4.000 γελάδια, ψηλά βουνά, κάμπους με εσπεριδοειδή που παράγουν το ΠΟΠ τοπικό μπαμπιλόνι που φτιάχνει το λικέρ κίτρο, ελαιώνες, αμπέλια και την ΠΟΠ πατάτα της, κοπάδια από χοίρους που βόσκουν ελεύθεροι και τρέφονται μόνο με βελανίδι όπως στην αρχαιότητα, η Νάξος μπορείς να πεις ότι είναι νησί στεριανό, που στη γαστρονομία της, τη θάλασσα τη θυμάται μόνον στα παράλια χωριά. 

Από ντόπιο γάλα, η Ένωση Συνεταιρισμών στο Γαλανάδο είναι το ιδανικό μέρος για να δοκιμάσεις την ΠΟΠ ναξιώτικη γραβιέρα, το αρσενικό, την ξινομυζήθρα, το αιθέριο χιονοτύρι, το ξινοτύρι, το ανθότυρο, το κρασοτύρι (αρσενικό που ωριμάζει σε βαρέλι κρασιού), την κρέμα και το ντόπιο βούτυρο αλλά και στις μικρές ορεινές μονάδες αξίζει να αναζητήσεις ένα παλαιωμένο αρσενικό, με μοναδική, παλιά γεύση. 

Από την Τυροκομική Νάξου, στον Άγιο Ισίδωρο, θα φέρεις πίσω πεσκέσι λαδοτύρι, σταχτοτύρι, φρέσκο κομμό με βότανα, σκορδοτύρι, βελούδινο θηλυκοτύρι και ξινοτύρι με μαυροσούσαμο. Και στο τυροκομείο Πιτταράς θα βρεις εκτός από τα υπόλοιπα ντόπια τυριά, το καμάρι τους, την 12μηνης ωρίμασης γραβιέρα. Εξαιρετικά τυριά και ίσως το πιο ωραίο ξινοτύρι του Αιγαίου, το φτιάχνει ο Μπαμπούνης. Ο μύθος λέει, πως οι ναξιώτες διδάχτηκαν την τέχνη του τυριού από τον Αρισταίο, τον γιο του Απόλλωνα και όντως, τα τυριά τους, είναι θεϊκά και φτιάχνονται τόσο από αιγοπρόβειο όσο και αγελαδινό γάλα, τέχνη που έφεραν οι Ενετοί τον 16ο αιώνα. 

Στο φούρνο του Βελώνη, στη Χώρα, θα δοκιμάσεις ζυμωτό ψωμί στον παλιό ξυλόφουρνο και θα το συνδυάσεις με το ζαμπόνι, το αλλαντικό που φτιάχνεται από χοιρινό μπούτι.

Τα πιάτα της παράδοσης

• Η σεφουκλωτή, η χριστουγεννιάτικη πίτα με σέσκουλα, ρύζι, πετιμέζι, ζάχαρη, καρύδια και κανελογαρίφαλα, μέσα σε φύλλο που ζυμώνεται με χυμό πορτοκαλιού και ελαιόλαδο.
• Χοιρινό ρόστο, με σκόρδο, ντομάτα και κρασί στην κατσαρόλα.
• Βραστή ζούλα (γίδα).
• Χοιρινό φρικασέ με προβάτσες (τα βλασταράκια του αμάραντου).
• Καλόγερος (μοσχάρι με μελιτζάνες και τυριά).
• Κουνέλι λεμονάτο.
• Κολοκυθοπαστίτσα, τηγανίτα με κόκκινη κολοκύθα.
• Αρνάκι γεμιστό με κολοκύθα.
• Κουκουλομαεριά ή πάτουδο (αρνάκι γεμιστό με σέσκουλα, μάραθο, φρέσκο σκόρδο και μυρωδικά.
• Κοιλιαδάκια και γαλάντερα κοκκινιστά.
• Πατάτες πενταράτες, χοντροκομμένες και τηγανισμένες με κρεμμύδια.
• Αυγά μπουλέρια (σοτέ με βούτυρο).
• Ρεγγοτηγανίτες.
• Σαλατούρι (σαλάτα με σαλάχι).
• Παστά μπαρμπούνια.
• Μαστιχάκια με φύλλο που γεμίζει με αμύγδαλο και αρωματίζεται με μαστίχα.
• Αυγοκαλάμαρα (τηγανητά κομματάκια ζύμης με άρωμα πορτοκάλι).
• Ρολό από ζύμη γεμιστό με μαρμελάδα και αμυγδαλωτά.

Tα καλύτερα τραπέζια

Η Πλάτσα, (22850-51.243) είναι μια ευκαιρία να εξερευνήσεις την ομορφιά της ορεινής Κόρωνας, ένα παλιό σμυριδοχώρι της Νάξου. Αλλά και να γνωρίσεις την τσαούσα Ματίνα, δεινή μαγείρισσα και βασίλισσα της οικογένειας Κουμερτά, που κάθε μέρα πήζει τη δική της ζεστή, αφρό-μυζήθρα από τα δικά της ζώα και κάνει τα καλύτερα μαγειρευτά, προβατίνα, μοσχάρι, χοιρινό και κατσίκι από το δικό της κοπάδι. Τα λαχανικά και οι πατάτες έρχονται από το μποστάνι τους, το ίδιο και τα αυγά της ομελέτας με τα άγρια χόρτα στην εποχή τους. Κατόπιν παραγγελίας, θα σου κάνουν γίδα βραστή, κόκορα με χοντρό μακαρόνι, αρνάκι στη σουβλα και κατσίκι γεμιστό με πάτουδο (κόκκινη κολοκύθα) και γλυκιά πίτα σεφουκλωτή (με σέσκουλα).

Πλάι στο κελαρυστό ρέμα, κάτω από τη σκιά του πλάτανου και της σφενδαμιάς, στο Γεφυράκι του Δανακού (22850-611.09), η οικογένεια Τσάφου φτιάχνει μυζήθρα και ζαμπόνι από τα δικά της ζώα, κατσικομακαρονάδα με αρσενικό, παταταύγουλα και όλα τα νοστιμότερα της παράδοσης με προϊόντα δικά της ή των καλύτερων παραγωγών του νησιού.

Το The Naxos Apothecary Portara (22850-251-86) των αδελφών Κορρέ με τη λευκή αισθητική, κοιτά κατάματα την Πορτάρα. All day με άποψη… ναξιώτικη, κοκτέιλ που γίνονται με αποστάγματα από βότανα του βουνού, αναψυκτικά όπως κυνόροδο και τσουκνίδα με σπιτικό σιρόπι πιπερόριζας, μοσχολέμονο και ξινό νερό, ομελέτες με ντόπια πατάτα και τυριά, αυγά μάτια με πελτέ και ξινοτύρι, προζυμένιο ψωμί και τυριά του τυροκομείου Μπαμπούνη, ταραμάς με ψητή ντομάτα και λαδένια, τηγανητοί γίγαντες με σκορδαλιά ντομάτας και κρίταμο, ένα μέρος ιδανικό για το πιο ναξιώτικο πρωινό αλλά και κάτι αλλιώτικα ποιοτικό, για κάθε όρεξη της ημέρας.

Το Σπιτικό Γαλακτομπούρεκο (22850-32.280) είναι η αφορμή να επισκεφτείς το Χαλκί για να δοκιμάσεις το χειροποίητο, διάσημο γαλακτομπούρεκο και το κανταΐφι της Κατερίνας Γαλάνη αλλά και για να δοκιμάσεις, σε αυθεντικό τοπίο προπολεμικού καφενέ, τέλεια κεφτεδάκια, γεμιστά, μουσακά, μελιτζάνες στην κατσαρόλα και ψητά της ώρας. 

Η Αξιώτισσα (22850-75.107) είναι η γαστρο-ταβέρνα που η φήμη της έχει ξεπεράσει τα όρια του νησιού γι’αυτό και μάλλον θα δυσκολευτείς να βρεις τραπέζι. Αν το πετύχεις, θα γευτείς την ντόπια γεύση, με το δικό τους ελαιόλαδο και τις ελιές αλλά και το ντόπιο κρασί παραγωγής τους. Στο μενού, κόκορας με μπάμιες, μελιτζάνες με γλυκόξινη σάλτσα, αμύγδαλο και ξινοτύρι, αρνίσιο μπουτάκι με ναξιώτικες πατάτες.

Ο Αμοργινός στην Απείραθο (22850-617.33), με τη μαγική θέα, είναι η ευκαιρία να γευτείς τα ντόπια κρέατα μαγειρεμένα στις παλιές, παραδοσιακές συνταγές. Αρδούμι (γαρδουμπάκια), δικό τους λουκάνικο, πρόβατο στα κάρβουνα, σπιτικό ζαμπόνι, σπληνάντερο, κοιλαδάκια φκιαστά κοκκινιστά και καυτερά αλλά και μυζήθρα και αρσενικό, όπως δεν θα το βρεις πουθενά στην αγορά.

Η χασαποταβέρνα του Βασιλαρακιού (22850-320.88) στον Κυνίδαρο φέρνει τη νέα εποχή στα ντόπια κρέατα, με το σωστό σίτεμα σε ψυγεία ξηρής ωρίμανσης και κοπές όπως η πικάνια και το διάφραγμα και τα συνδυάζει με αιγαιοπελαγίτικα κρασιά σε κολονάτο ποτήρι. Πλάι τους, θα βρεις υπέροχα τυριά από ντόπιους βοσκούς, μαγειρευτά και χρυσοτηγανισμένη αξιώτικη πατάτα. Μυζήθρα με ντόπιο μέλι για γλυκό τελείωμα. 

Ομελέτα με δέκα αυγά αλανιάρας κότας, ντόπιες πατάτες και γραβιέρα, η πιο υπερπαραγωγή του νησιού στον Χάρη (6981717160), στις Εγγαρές, στον οποίο θα δοκιμάσεις και ντόπια αρνάκια, κουνέλι, μοσχαράκι και κοκόρια. 

Τι να φέρεις πίσω στην πόλη 

Πικάντικα αρσενικά, γραβιέρες που πήραν το χρόνο τους να ωριμάσουν και όλα τα μικρής παραγωγής και άλλης νοστιμιάς, βοσκοτύρια, θα τα βρεις στη Χώρα, στο μαγικό, πολύχρωμο, παλιό παντοπωλείο του Τζιμπλάκη (22850-222.30) στο οποίο θα βρεις και ό,τι άλλο παράγει το νησί και τον Βερώνη (22850-29.212) στην οδό Σ. Παπαβασιλείου. Το ίδιο υπέροχα τυριά αλλά και ζαμπόνι και καπνιστό λουκάνικο θα αναζητήσεις στον Κουφόπουλο (22850-260.18), ο οποίος, κατόπιν ραντεβού μπορεί να σου οργανώσει και γευσιγνωσία τυριών στο κελάρι του.

Στο πρατήριο της οικογενείας Προμπονά στη Χώρα (22850-222.58) θα ψωνίσεις το ευωδιαστό λικέρ από τοπικό κίτρο, λιμοντσέλο, λικέρ πικραμύγδαλο αλλά και γλυκά του κουταλιού και χαλβαδόπιτες. 

Στο Naxion (697-03.55.553) της Μαριέτας Μαργαρίτου, στη Χώρα, θα βρεις τις δικές της αγνές μαρμελάδες και γλυκά του κουταλιού, όπως αυτό με το άγριο ντόπιο σύκο και το παπυλώνι, άλλο ένα μοναδικό εσπεριδοειδές της Νάξου.

Μαρμελάδες με ντόπια φρούτα αλλά και λαχανικά, φτιάχνει και η Ευαγγελία Λιανοπούλου στο Μελίμηλον (228-54.00.744), το οποίο σερβίρει και το καλύτερο πρωινό ή brunch στο νησί, με μαρμελάδα από φύλλο φραγκοσυκιάς με τσίλι, ντόπιο μάνγκο με καβουρδισμένο σουσάμι ή ακτινίδιο με λάιμ και τζίντζερ.

Με αφορμή το αλκοόλ

Το Philema Food Tours, (www.philema.tours 6980168391) oργανώνει γευσιγνωσίες κρασιού, μουσικές και γαστρονομικές βραδιές και ξεναγήσεις που θα σε μυήσουν στα μυστικά του ντόπιου, βιολογικού αμπελώνα στα Τρανά Αμπέλια, εκεί όπου ο Κωνσταντίνος και η Ελένη έχουν κάνει μια σοβαρή προσπάθεια να αναβιώσουν τις παλιές ποικιλίες, το ποτανίσι, τη μονεμβασιά, το αηδάνι, το φωκιανό και τη μανδηλαριά.

Ανηφορίζοντας στον Ζα, μπορείς να επισκεφτείς την Ποτοποιεία Βαλληνδρά, στο Χαλκί, ένα αρχοντικό, βιομηχανικό κτίσμα όπου η οικογένεια παράγει από το 1896 το λικέρ που γίνεται με φύλλα από τις κιτριές του νησιού. Πριν τη γευσιγνωσία και τα ψώνια από τη μπουτίκ, προηγείται ξενάγηση στα μουσειακά εργαλεία και μηχανήματα αλλά και στις οικογενειακές ιστορίες πίσω από ένα μοναδικό, τοπικό αλκοόλ.