Ο Σεπτέμβριος στην Ελλάδα μυρίζει σταφύλι. Από τα νησιά του Αιγαίου μέχρι τους αμπελώνες της Μακεδονίας, οι αυλές γεμίζουν με κοφίνια, τα πατητήρια ζωντανεύουν και η γη δίνει έναν από τους πιο συμβολικούς καρπούς της. Ο τρύγος δεν είναι απλώς αγροτική δουλειά, αλλά συλλογική γιορτή, σχεδόν τελετουργικό: συγγενείς και φίλοι μαζεύονται, τραγουδούν, πατούν σταφύλια με γυμνά πόδια και γεμίζουν τα χέρια τους με μούστο. Από την αρχαιότητα, το σταφύλι και το κρασί είχαν ιερή διάσταση. Δεν ήταν μόνο τροφή ή ποτό· ήταν σημάδι ευφορίας, σύμβολο γονιμότητας και ανανέωσης. Ακόμα και σήμερα, κάθε φορά που δοκιμάζεις μουσταλευριά ή ανοίγεις ένα ποτήρι κρασί, συμμετέχεις - έστω και ασυνείδητα - σε μια παράδοση που μετρά χιλιάδες χρόνια.
Αρχαία Ελλάδα: Ο Διόνυσος και η γέννηση του οίνου
Στην αρχαία Ελλάδα, το αμπέλι, εκτός από καλλιέργεια ήταν και θεϊκό δώρο. Ο θεός Διόνυσος, γήινος και απρόβλεπτος, χάρισε στους ανθρώπους το σταφύλι και το κρασί. Στις διονυσιακές γιορτές, η μέθη ήταν συλλογική εμπειρία, που έδινε διέξοδο από την καθημερινότητα και οδηγούσε στην ευφορία και τη δημιουργία. Ο Αριστοφάνης γελοιοποιεί συχνά τη μέθη, αλλά πάντα δείχνει το κρασί σαν καθρέφτη της κοινωνίας. Στους Αχαρνείς, ο Δικαιόπολις γιορτάζει την προσωπική του ειρήνη με το πρώτο ποτήρι κρασί. Στους Ιππείς, το κρασί γίνεται όπλο σάτιρας και ο λαός παρουσιάζεται σαν εύπιστος μέθυσος.
Οι Έλληνες δεν έπιναν αδιάλυτο κρασί, καθώς το θεωρούσαν βαρβαρικό. Στα συμπόσια, ο οίνος ανακατευόταν με νερό, ώστε η μέθη να είναι ελεγχόμενη: ο σκοπός δεν ήταν η απώλεια ελέγχου, αλλά η συμβολή σε τραγούδια, συζητήσεις και παιχνίδια. Από αυτήν την «κράσιν» (ανάμειξη) γεννήθηκε και το σημερινό «κρασί».
Από την αρχαιότητα στο Βυζάντιο
Αν στην κλασική Ελλάδα το κρασί ενώνει τους ανθρώπους γύρω από το τραπέζι και συμβάλει στην έκφραση ιδεών και στη δημιουργική έκφραση, στο Βυζάντιο αποκτά ιερή διάσταση, καθώς γίνεται σύμβολο της Θείας Ευχαριστίας. Πλέον, δεν συνδέει μόνο τους συμποσιαστές, αλλά τους πιστούς με το θείο. Τα μοναστήρια γίνονται θεματοφύλακες της αμπελουργίας. Από την Κρήτη ως το Άγιον Όρος, οι μοναχοί καλλιεργούσαν αμπέλια, διατηρούσαν και εξέλισσαν τεχνικές οινοποίησης και έδιναν νέα ζωή σε προϊόντα όπως ο μούστος και το πετιμέζι.
Το πετιμέζι, σκούρο και γλυκό, υπήρξε για αιώνες «μέλι του φτωχού». Έμπαινε σε κουλουράκια και πίτες, σε θεραπευτικά σιρόπια για βήχα ή αδυναμία, και ήταν παρόν σε κάθε βυζαντινή αγορά μέσα σε αμφορείς. Ένα υλικό που έθρεψε γενιές πριν η ζάχαρη γίνει προσιτή.
Η λαϊκή παράδοση του τρύγου
Ο τρύγος ήταν μια μικρή γιορτή. Στα χωριά, μικροί και μεγάλοι μάζευαν όλοι μαζί τα σταφύλια με τραγούδια και πειράγματα. Στο πάτημα, πρώτα έμπαιναν τα παιδιά «για το καλό», ενώ οι μεγάλοι ακολουθούσαν γελώντας. Η εικόνα - σταφύλια να σκάνε κάτω από γυμνά πόδια, μούστος να κολλάει στις φτέρνες, αέρας γεμάτος τραγούδι - έμεινε ζωντανή μέχρι και τον 20ό αιώνα, σαν μια μικρή λαϊκή τελετουργία κάθε Σεπτέμβρη.
Τα τραγούδια διατηρούν τις μνήμες και τις μεταφέρουν. Στη Θράκη τραγουδούν «Τρύγησα κι έφερα σταφύλια, να σε μεθύσω αγάπη μου», στη Ρούμελη, οι στίχοι είναι σκωπτικοί, σαν μαντινάδες, ενώ στην Πελοπόννησο, τα κορίτσια τραγουδούσαν για να δείξουν τη φωνή τους.
Οι λαϊκές ρήσεις το θυμίζουν
- «Μετά τον τρύγο, τα όργανα»
- «Όποιος τρυγάει, τραγουδάει»
- «Τρύγος χωρίς γέλιο, βαρέλι χωρίς κρασί»
Και σήμερα, σε Νεμέα, Σαντορίνη, Νάουσα, Σιάτιστα και αλλού, τα φεστιβάλ κρασιού και οι τοπικές γιορτές συνεχίζουν αυτή τη χαρά.
Ήξερες ότι...
- Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν το σταφύλι σύμβολο γονιμότητας και το πρόσφεραν σε γάμους και γιορτές για καλή σοδειά.
- Πριν από κάθε θυσία, οι πρώτες σταγόνες κρασιού χύνονταν στο έδαφος, αφιερωμένες στους θεούς. Ήταν πράξη ευσέβειας αλλά και υπενθύμιση ότι το κρασί είχε ιερή διάσταση.
- Ο Ιπποκράτης συνιστούσε το κρασί για την πέψη, τον ύπνο και τον καθαρισμό των πληγών.
- Οι αρχαίοι πίστευαν ότι η μέθη του κρασιού μπορούσε να «αποκαλύψει» τις αλήθειες της ψυχής - γι’ αυτό και οι συμποσιακές συζητήσεις θεωρούνταν τόσο σημαντικές.
- Στα συμπόσια, όταν το ποτήρι άδειαζε, οι συνδαιτυμόνες πετούσαν τις τελευταίες σταγόνες κρασί με στόχο μικρά αγγεία ή πιάτα. Το παιχνίδι αυτό, γνωστό ως κότταβος, συνοδευόταν από ζητωκραυγές και πειράγματα για τον έρωτα.
- Οι Αθηναίοι έπιναν συχνά από κύλικες - πλατιά, ρηχά αγγεία με λεπτές λαβές. Στον πάτο τους οι αγγειογράφοι ζωγράφιζαν σκωπτικές μορφές ή αστείες σκηνές που φαίνονταν μόνο όταν άδειαζε το ποτήρι.
- Κατά τον Μεσαίωνα, τα μοναστήρια ήταν τα κύρια κέντρα παραγωγής πετιμεζιού και κρασιού, κρατώντας ζωντανές τεχνικές που αλλιώς ίσως είχαν χαθεί.
- Ο τρύγος δεν ήταν ποτέ αγγαρεία· σε χωριά της Ρούμελης άφηναν μερικά σταφύλια στο αμπέλι «για τα πνεύματα της σοδειάς».
- Στη Θράκη υπήρχε η συνήθεια να κρεμάνε κλήματα στα μπαλκόνια για καλή σοδειά και προστασία από τα κακά πνεύματα. Στη Νεμέα, η παράδοση του τρύγου περιλαμβάνει μέχρι σήμερα μαντινάδες και τραγούδια, που θυμίζουν παλιές διονυσιακές τελετές.
- Σε ορισμένα χωριά, οι νοικοκυρές έριχναν τον πρώτο μούστο στο κατώφλι του σπιτιού, «για να είναι γλυκιά η χρονιά».
- Ο μούστος χρησιμοποιήθηκε ιστορικά και για βαφή υφασμάτων, δίνοντας κόκκινες αποχρώσεις σε ρούχα και κουρτίνες, καθώς για τη συντήρηση φρούτων ή ξηρών καρπών, όπως καρύδια και αμύγδαλα.
- Το πετιμέζι ήταν τόσο πολύτιμο που ταξιδιώτες του 19ου αιώνα το έπαιρναν μαζί τους για να γλυκαίνουν τα ροφήματά τους σε μακρινά ταξίδια.
Δες εδώ και μερικές συνταγές που συνδέονται με τον μούστο!
