Υπάρχουν πολλές εκδοχές για την προέλευση του εθίμου, που έχει βαθιές ρίζες, με καταβολές που φτάνουν στους ρωμαϊκούς χρόνους. Οι αρχαίες γιορτές των Κρονίων (ή Σατουρναλίων για τους Ρωμαίους) σηματοδοτούσαν το τέλος του χρόνου και την έναρξη ενός νέου κύκλου. Σε αυτές τις γιορτές έφτιαχναν πίτες ή άρτους και έβαζαν στο εσωτερικό τους ένα νόμισμα ή ακόμα και χρυσά κοσμήματα, πιστεύοντας ότι όποιος τα έβρισκε θα είχε την εύνοια των θεών και ιδιαίτερα του θεού Κρόνου-Χρόνου. Αυτή η παράδοση πέρασε στους Φράγκους, οι οποίοι διατήρησαν το έθιμο τοποθέτησης νομίσματος στην πίτα, ανακηρύσσοντας «Βασιλιά της βραδιάς» τον τυχερό που το έβρισκε. Μάλιστα, σε κάποιες περιπτώσεις, αντί για νόμισμα χρησιμοποιούσαν ένα φασόλι, ονομάζοντας τον τυχερό «φασουλοβασιλιά».
Επίσης, παλαιότερα μέσα στην πίτα κρύβονταν και σύμβολα αφθονίας και ευζωίας, όπως ένας σπόρος ροδιού για τύχη και πλούτο, ένα καρύδι για γονιμότητα, ένα βλαστάρι αμπέλου ή λιόδεντρου για καρποφορία και ευφορία. Στη νεότερη ελληνική παράδοση πάντως, το φλουρί - συνήθως ένα χρυσό ή ασημένιο νόμισμα - αντικατέστησε τα άλλα αντικείμενα.
Βέβαια, υπάρχει και η θρησκευτική παράδοση, η οποία έχει επικρατήσει, που συνδέει τη βασιλόπιτα με τον Μεγάλο Βασίλειο, την εποχή που ήταν επίσκοπος στην Καισάρεια. Η ιστορία λέει ότι ο Έπαρχος της Καππαδοκίας προσπάθησε να εισπράξει φόρους από τους κατοίκους και να τους λεηλατήσει και εκείνοι με τη σειρά τους μάζεψαν ό,τι τιμαλφή είχαν για να του τα δώσουν. Ο Άγιος Βασίλειος, όμως, με την πειθώ του κατάφερε να τον αποτρέψει, με αποτέλεσμα τα αντικείμενα να πρέπει να επιστραφούν στους ιδιοκτήτες τους. Έτσι, παρασκευάστηκαν πίτες, μέσα στις οποίες τοποθετήθηκαν τα τιμαλφή και με έναν θαυματουργό τρόπο, ο καθένας έλαβε πίσω ό,τι του ανήκε. Γι' αυτό σύμφωνα με το θρησκευτικό έθιμο ονομάζεται βασιλόπιτα, κόβεται ανήμερα της γιορτής του Αγίου Βασιλείου, την 1η Ιανουαρίου και περιέχει φλουρί.
Περιγραφή του εθίμου
Η κοπή της βασιλόπιτας γίνεται μετά την αλλαγή του χρόνου ή ανήμερα την Πρωτοχρονιά. Η πίτα κόβεται με τελετουργικό τρόπο, με τον οικοδεσπότη να χαράσσει πρώτα τη βασιλόπιτα με έναν σταυρό και έπειτα να κόβει τα κομμάτια που θα μοιράσει με προκαθορισμένη σειρά: Το πρώτο κομμάτι αφιερώνεται στον Χριστό, το δεύτερο στην Παναγία, το τρίτο στον Άγιο Βασίλειο και τα επόμενα στο σπίτι, στα μέλη της οικογένειας και στους καλεσμένους. Το φλουρί της βασιλόπιτας συμβολίζει την τύχη και υπόσχεται σε όποιον το κερδίσει ότι η νέα χρονιά θα του επιφυλάσσει τα καλύτερα.
Τοπικές παραλλαγές
Στην Ελλάδα υπάρχουν διάφορες εκδοχές της βασιλόπιτας. Στις περισσότερες περιοχές, η βασιλόπιτα είναι γλυκιά και παρασκευάζεται συνήθως ως κέικ. Στην Ήπειρο ή τη Θεσσαλία, όμως, η βασιλόπιτα είναι αλμυρή και πολύφυλλη - καθώς τα φύλλα συμβολίζουν τους μήνες του χρόνου -, γεμισμένη με τυρί, κομμάτια κρέατος ή κιμά και άλλα υλικά. Ακόμα στην Πελοπόννησο, συνήθιζαν να φτιάχνουν βασιλόπιτα χωρίς φύλλο με πλούσια κρέμα, παρόμοια με γαλατόπιτα. Και βέβαια, υπάρχει και η περίφημη Πολίτικη βασιλόπιτα, που θυμίζει τσουρέκι και μοσχοβολάει μπαχαρικά με κυριότερα το μαχλέπι, τη μαστίχα και το μοσχοκάρυδο.
Όσο για τη διακόσμησή της, μπορεί να είναι απλή, με τη βασιλόπιτα να πασπαλίζεται με άχνη ζάχαρη ή πιο περίτεχνη με γλάσο σοκολάτας και γιορτινά διακοσμητικά. Πολλοί συνηθίζουν να «γράφουν» και τη χρονιά πάνω στη βασιλόπιτα, με άχνη ζάχαρη, ξηρούς καρπούς ή σπόρους ροδιού. Αξίζει να αναφέρουμε ότι παλαιότερα, στα αγροτικά σπίτια υπήρχε η συνήθεια να στολίζεται η βασιλόπιτα με σχέδια από ζυμάρι, που απεικόνιζαν τοπικά σύμβολα, όπως σπίτια και ζώα, ενώ στη μέση τοποθετούσαν ένα κλαράκι αειθαλούς φυτού, για να φέρει ζωτικότητα και ευημερία.
Σε ορισμένες περιοχές μάλιστα, η πίτα περιείχε διάφορα αντικείμενα όπως στάχυα, θυμάρι ή σπόρους, που προμήνυαν πλούσιες σοδειές και αγαθά, ενώ έφτιαχναν βασιλόπιτα ακόμη και για τα ζώα, αφού σύμφωνα με την παράδοση ο Άγιος Βασίλειος θα τα ρωτούσε αν περνούν καλά και αν ο νοικοκύρης τα φροντίζει σωστά. Γι' αυτό και την αραμονή και ανήμερα της Πρωτοχρονιάς, η φροντίδα των ζώων θεωρούνταν πράξη ευλάβειας και πίστης.
Γιατί είναι τόσο διαχρονικό έθιμο
Η βασιλόπιτα δεν είναι μόνο γαστρονομική παράδοση, αλλά και ένας τρόπος να έρθουν κοντά οι άνθρωποι. Μέσω αυτής η οικογένεια, οι φίλοι και οι συγγενείς συγκεντρώνονται γύρω από ένα τραπέζι, ανταλλάσσουν ευχές και ανυπομονούν να αναδειχθούν ως οι τυχεροί της νέας χρονιάς, κερδίζοντας το φλουρί. Πρόκειται για ένα έθιμο που προσφέρει τόση χαρά ώστε συχνά δεν περιορίζεται μόνο στην αλλαγή του χρόνου. Δεν είναι λίγοι, για παράδειγμα, οι επαγγελματικοί χώροι και οι σύλλογοι που συνηθίζουν να μαζεύονται για την κοπή της πίτας ακόμα και έναν δυο μήνες μετά την αλλαγή του χρόνου.
Μπορεί, λοιπόν να αλλάζει η συνταγή και η σύσταση της βασιλόπιτας, τα τραπέζια και οι άνθρωποι γύρω από αυτά, αλλά το έθιμο ακόμα και με διαφοροποιημένη μορφή παραμένει ζωντανό. Πάντως, μεταξύ μας, αν δεν πετύχεις φέτος το φλουρί μη στεναχωρηθείς, σκέψου μόνο ότι εγώ τη μοναδική χρονιά που το κέρδισα ήταν όταν ήρθε το 2020…
Δες εδώ τις συνταγές μας για βασιλόπιτα και βρες την αγαπημένη σου
