Ο μύθος λέει ότι τον μαγικό καρπό του καφέ ανακάλυψε ένας βοσκός στην Αιθιοπία χάρη στην κατσίκα του. Το μόνο σίγουρο όμως, είναι ότι προέρχεται από την Αραβία και ακριβέστερα, από την Υεμένη. Η πρώτη και πιο διάσημη ποικιλία καφέ φέρει δηλαδή ανατολίτικο άρωμα. Οι Ευρωπαίοι τον γνώρισαν και τον γεύτηκαν συγκλονισμένοι από τον ήδη ενθουσιασμένο με αυτόν μουσουλμανικό κόσμο, όταν κατέφθασαν στα αραβικά εδάφη προς το τέλος του 16ου αιώνα. Το γεγονός ότι είχε αλλόθρησκη προέλευση οδήγησε μάλιστα τους πιο θρησκόληπτους χριστιανούς να τον θεωρήσουν ως το «ποτό του Διαβόλου» ή την ενσάρκωση του «Κακού», το αντίθετο από το «ποτό του Θεού», το οποίο θεωρούταν το ευλογημένο κρασί.
Ευτυχώς, βέβαια ο πάπας Κλήμης Η΄ ανέτρεψε σύντομα αυτή την πίστη, όταν δοκίμασε για πρώτη φορά καφέ που ήταν προς επιθεώρηση από την προσφορά ενός Βενετσιάνου εμπόρου, λίγο πριν τον θάνατό του. Σύμφωνα με τον μύθο, μαγεύτηκε από τη γεύση και το άρωμά του και αμέσως, επέτρεψε την κατανάλωση του σε όλον τον ιερό κόσμο της χριστιανοσύνης.
Εντός λίγων δεκαετιών το ποτό των μουσουλμάνων έγινε έτσι και το επίσημο νέο ποτό της Δυτικής Ευρώπης. Στην Ολλανδία, στην Αγγλία και στη Γαλλία εμφανιζόταν το ένα καφενείο μετά το άλλο. Ως συνέπεια αυτού του παροξυσμού, προωθήθηκαν - προς έκπληξη των χρονικογράφων - οι ήρεμες συγκεντρώσεις, οι ευγενικοί διάλογοι, η πνευματική δραστηριότητα και εν τέλει, η ενίσχυση της «δημόσιας σφαίρας». Ουσιαστικά, τα καφενεία ήταν οι τόποι απαρχής της επανάστασης που αργότερα ονομάστηκε «Διαφωτισμός» και ο καφές υπήρξε ο αφανής καταλύτης του.
Το ποτό του «Αιώνα των Φώτων»
Η διαύγεια της σκέψης και ο ορθολογισμός που χρειάστηκε η σκοτεινή Ευρώπη του παλιού κόσμου για να δει επιτέλους το «φως» μιας καλύτερης εποχής, στην οποία θα υπήρχε ευημερία, ισότητα, ευκαιρίες και πρόοδος, προήλθε από τη διάδοση του εθιστικού και θαυματουργού καφέ. Αυτός έγινε πολύ γρήγορα το αγαπημένο ποτό των επιστημόνων, των στοχαστών, των εμπόρων και των υπαλλήλων, οι οποίοι έκαναν πνευματική εργασία πίσω από τα γραφεία, και όχι χειρωνακτική σε ανοιχτούς χώρους (στην ουσία προετοιμάζοντας τη μορφή του νεότερου κόσμου).
Όπως περιγράφει ο Tom Standage στο βιβλίο του «Η Ιστορία του Κόσμου σε 6 Ποτήρια», ο καφές «τους έδινε δύναμη το πρωί, στην αρχή της μέρας, και τους κρατούσε ξύπνιους και διαυγείς μέχρι το τέλος της ή και ακόμη περισσότερο, αν χρειαζόταν. Και επιπλέον προσφερόταν σε ήρεμους, νηφάλιους και ευπρεπείς χώρους που ευνοούσαν την πολιτισμένη συζήτηση, δημιουργώντας το ιδανικό περιβάλλον για ενημέρωση, μόρφωση και διάλογο».
Ο καφές, ως παρασκεύασμα που χρειάζεται βραστό νερό (άρα καθαρό από μικρόβια), ήταν μια ασφαλή εναλλακτική λύση στη θέση των αλκοολούχων ποτών, τα οποία προκαλούσαν μέθη στους πολίτες και εμπόδιζαν την ευθυκρισία τους. Είχε την υπέροχη ιδιότητα να προκαλεί αντιθέτως με αυτά εγρήγορση στον οργανισμό και διαύγεια στον νου.
Μια λανθασμένη αντίληψη της εποχής για αυτόν ήταν ότι μπορεί και να «ξεμεθάει» τον οργανισμό. Στην πραγματικότητα, όμως, ο καφές «επιβραδύνει» την αποβολή του αλκοόλ. Επίσης, πρέπει να καταναλώνεται με «μέτρο» (όπως κάθε τι), για να παραμένει «ωφέλιμος» και όχι βλαβερός.
Τα πρώτα καφενεία
Τα καφενεία αποτέλεσαν τότε στην Ευρώπη την καλύτερη εναλλακτική των ταβερνών, καθώς προσφέρονταν για πιο ήρεμες συναθροίσεις και νηφάλιες κουβέντες, παρά για γλέντια και καυγάδες που προκαλούνταν μερικές φορές και από τα «δυσαρεστημένα στομάχια». Επιπλέον, διέθεταν πιο καθαρό και φωτεινό χώρο, εφοδιασμένο συχνά με πολλά βιβλία και ακριβούς πίνακες. Δεν κυριαρχούσε σε αυτά ο θόρυβος και η βρομιά που συναντούσαν στις ταβέρνες και στις ανοιχτές πλατείες. Ως εκ τούτου, έγιναν οι χώροι όπου οι πιο κομβικές, πολιτικές και κοινωνικές, συζητήσεις του λαού - κυρίως των ανδρών - πραγματοποιούνταν.
Το πρώτο καφενείο στη Δυτική Ευρώπη του Διαφωτισμού άνοιξε στην πανεπιστημιούπολη της Οξφόρδης από έναν Λιβανέζο ονόματι Ιακώβ, δύο χρόνια πριν ανοίξει το πρώτο καφενείο του Λονδίνου από τον Πάσκα Ρόζι, τον Αρμένιο υπηρέτη του Άγγλου έμπορου Ντάνιελ Έντουαρντς, ο οποίος είχε γνωρίσει τον καφέ στα ταξίδια του στη Μέση Ανατολή. Αργότερα, στον ίδιο αιώνα, άνοιξε και το πρώτο γαλλικό καφενείο στη Μασσαλία το 1671. Προς τα τέλη του αιώνα τα φημισμένα καφενεία επεκτάθηκαν σε όλο το Παρίσι καθώς και σε μεγάλο μέρος της Ολλανδίας και της Γερμανίας.
Μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα, ο καφές είχε γίνει ο «βασιλιάς» των ροφημάτων στην Ευρώπη, το αγαπημένο ποτό των λόγιων, των καλλιτεχνών και των επιχειρηματιών, νικώντας όλες τις κρατικές αρχές και τις ιατρικές φωνές, οι οποίες τον κακολογούσαν. Τα καφενεία φιλοξενούσαν μια νέα «πολιτική τάξη» πραγμάτων.
Τα κέντρα της δημόσιας σφαίρας
Κατά την περίοδο του Διαφωτισμού, τα καφενεία είχαν γίνει κυριολεκτικά «coffee houses», αφού αρκετοί πολίτες περνούσαν περισσότερες ώρες σε αυτά παρά στα σπίτια τους. Θα λέγαμε μάλιστα ότι οι Ευρωπαίοι δαπανούσαν τόσο χρόνο σε αυτά όσο εμείς σήμερα στο διαδίκτυο, ανταλλάσσοντας και μαθαίνοντας πληροφορίες για όλο τον κόσμο.
Ήταν χώροι που δεν πρόσφεραν απλώς καφέ, αλλά ζεστασιά και ασφάλεια, τόσο από καιρικές συνθήκες όσο και από ταξικές διαφορές. Επομένως, μπορούσαν πράγματι να λειτουργήσουν αποτελεσματικά ως ανάλογοι πολιτικοί χώροι της ανοιχτής πλατείας, στην οποία οι άνθρωποι συνήθιζαν από την αρχαιότητα να συρρέουν, να πληροφορούνται και να συζητούν για σημαντικά θέματα, όπως η κήρυξη πολέμου ή κάποιο κοινωνικό σκάνδαλο, σχηματίζοντας την κοινή γνώμη και τη δημόσια σφαίρα.
Πνευματικά και εμπορικά κέντρα
Καθώς τα καφενεία πολλαπλασιάζονταν στην Αγγλία και κέρδιζαν όλο και περισσότερο κόσμο, κυρίως νέους φοιτητές, αναδύθηκαν αντιδραστικές φήμες ότι αυτά ενθάρρυναν την οκνηρία παρά την εργασία. Αλλά οι νέοι δεν χασομερούσαν σε αυτά. Αντιθέτως, συζητούσαν κυρίως για ακαδημαϊκά, φιλοσοφικά και επιστημονικά θέματα.
Επίσης, καθηγητές και επιστήμονες παρέδιδαν εκεί διαλέξεις στο πλαίσιο ενός δημοκρατικού κλίματος και θέλησης να αναδειχθεί το φως της γνώσης στο ευρύ κοινό. Σε αυτές δεν έχαναν την ευκαιρία να προσέρχονται έμποροι και πρωτοπόροι στην τεχνολογία, με σκοπό να μάθουν πώς η επιστήμη θα τους βοηθούσε να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη ή τις μετοχές τους. Η επιστημονική, οικονομική και βιομηχανική επανάσταση προέκυψε ουσιαστικά χάρη στη διάδοση της γνώσης εντός των καφενείων!
Τα κέντρα της Γαλλικής Επανάστασης
Τα καφενεία στη Γαλλία κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα ήταν επίσης πολυάριθμα και προσέλκυαν κάθε λογής ανθρώπους: φιλοσόφους, εργάτες, χωριάτες, αστούς, τυχοδιώκτες, απατεώνες, τζογαδόρους, σεξεργάτριες, ευυπόληπτες κυρίες, δημοσιογράφους, κατασκόπους του κράτους κ.α. Αποτελούσαν σε κάθε περίπτωση χώρους «ισότητας». Αλλά όχι και «ελευθερίας του λόγου», όπως στην περίπτωση της Αγγλίας.
Η γαλλική κυβέρνηση επιτηρούσε αυστηρά τις πληροφορίες που διαδίδονταν σε αυτά - ειδικά τον τύπο - λογοκρίνοντας ό,τι εναντιωνόταν σε αυτήν. Οι προπαγανδιστές και οι παραβάτες του νόμου συλλαμβάνονταν και στέλνονταν απευθείας στη φυλακή της Βαστίλης, όταν γίνονταν αντιληπτοί από τις αστυνομικές αρχές.
Ο συνδυασμός αυτής της αυταρχικότητας και πειθαρχίας με τη γενικευμένη οικονομική κρίση των καιρών οδήγησε εντούτοις τους δυσαρεστημένους πολίτες να βρουν έμμεσους τρόπους να διαδώσουν τα αιτήματα και τα ιδεώδη τους (όπως με φυλλάδια, γκραβούρες και χειρόγραφα ποιήματα, τα οποία γράφονταν ενίοτε μέσα στα καφενεία), να συντονιστούν και να αρχίσουν έτσι την επανάσταση του 1789. Η γαλλικού στυλ αντίθεση μεταξύ ελεύθερου και πειθαρχημένου λόγου, η οποία έλαβε χώρα στα παριζιάνικα καφενεία, γέννησε το πνεύμα της επανάστασης που άλλαξε τον ρου της ιστορίας.
Η σύγχρονη καφετέρια ως τόπος διαφωτισμού και ο καφές ως όπλο της σκέψης
Μέχρι τις μέρες μας, παγκοσμίως και όχι μόνο στην Ευρώπη, η σύγχρονη καφετέρια (ή το παραδοσιακό καφενείο) αποτελεί τον κατεξοχήν τόπο συνάντησης για κουβέντα με φίλους ή συναδέλφους, για ατομική ή ομαδική εργασία ή και απλώς, για ανάπαυση και διαφυγή από την πολύβουη και αγχωτική καθημερινότητα. Είναι ένας τόπος όπου τον νιώθουμε ακόμη ως καλή εναλλακτική του σπιτιού, για να καθίσουμε και να απολαύσουμε καφέ ή οποιοδήποτε άλλο ρόφημα.
Ο καφές παραμένει διαχρονικά αγαπημένη επιλογή πολλών και χρησιμεύει στον οργανισμό ως όπλο ενάντια στην οκνηρία, την έλλειψη κινήτρου και δημιουργικότητας, του λήθαργου ή και της θλίψης. Η σκέψη ξυπνάει και δραστηριοποιείται χάρη στον καφέ, όπως ακριβώς και των ανθρώπων που τον έπιναν κατά την περίοδο του Διαφωτισμού. Ο καφές είναι μια μεγάλη (έστω καταναλωτική) επιθυμία που μας ενώνει και μας βοηθάει ιδιοτρόπως να κάνουμε πράξη τις ιδέες μας. Αν τον καταναλώνουμε με μέτρο αλλά και σεβασμό προς τους ανθρώπους που ευθύνονται για την παραγωγή του, μπορούμε ίσως να δημιουργήσουμε και εμείς ένα νέο πνευματικό, πολιτικό, τεχνολογικό και επιστημονικό κίνημα.
