Λίγες προσωπικότητες έχουν αφήσει ανεξίτηλα σημάδια στην παγκόσμια ιστορία. Μια από αυτές ήταν η σύζυγος του βασιλιά της Γαλλίας, Λουδοβίκου ΙΣΤ΄. Η διαβόητη Μαρία Αντουανέτα. Η ψυχρή στάση της βασίλισσας απέναντι στον λαό, όπως υποστηρίζεται, πυροδότησε μεταξύ άλλων τη γαλλική επανάσταση του 1789. Μια θρυλική φράση που συνοψίζει τη συμπεριφορά της και αποδίδεται στην ίδια είναι το «Δεν έχουν ψωμί; Ας φάνε παντεσπάνι». Όμως είναι αλήθεια ότι το είπε;
Η προέλευση της φράσης
Η κόρη της Αυτοκράτειρας Μαρίας Θηρεσίας και του Φραγκίσκου Α’ της Αυστρίας, λέγεται ότι προέτρεψε τον δύσμοιρο λαό της να φάει παντεσπάνι, (η ακριβής γαλλική έκφραση είναι “Qu’ils mangent de la brioche”), δηλαδή ένα είδος «πολυτελούς» ψωμιού φτιαγμένου με αυγά, όταν αυτός συγκεντρώθηκε εξαγριωμένος μπροστά στα ανάκτορα ή σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, όταν τον είδε από την άμαξά της εξαθλιωμένο στους παριζιάνικους δρόμους. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν ειπώθηκε πότε αυτή η δήλωση από τα χείλη της ίδιας. Θα ήταν σχεδόν αδύνατο να ανήκει πράγματι σ’ εκείνη δεδομένου ότι εμφανίσθηκε αρχικά στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του εμβληματικού φιλοσόφου του Διαφωτισμού Ζαν-Ζακ Ρουσσώ με τίτλο Απολογίες, το οποίο γράφτηκε μεταξύ 1765 και 1770, όταν δηλαδή η Μαρία Αντουανέτα ήταν μικρή και δεν είχε φύγει ακόμη από την Αυστρία, για να παντρευτεί τον Λουδοβίκο, τον μελλοντικό βασιλιά της Γαλλίας.
Συγκεκριμένα, στο κείμενό του, ο Ρουσσώ μνημονεύει μια σπουδαία πριγκίπισσα που, όταν της ανακοίνωσαν ότι οι φτωχοί δεν είχαν ούτε ψωμί να φάνε, απάντησε «ας φάνε παντεσπάνι». Καθώς τα γραπτά του Ρουσσώ άσκησαν ισχυρή επιρροή στους Γάλλους επαναστάτες, έχει κατά καιρούς υποτεθεί ότι εκείνοι υιοθέτησαν τη γνωστή φράση, την απέδωσαν ψευδώς στη Μαρία Αντουανέτα και την αξιοποίησαν ως προπαγάνδα, προκειμένου να ενισχύσουν την αντίθεση προς τη μοναρχία. Ωστόσο, οι σύγχρονοι ιστορικοί αντιμετωπίζουν με επιφυλακτικότητα αυτούς τους ισχυρισμούς, καθώς δεν έχει εντοπιστεί καμία αναφορά της φράσης σε επαναστατικές εφημερίδες, ή άλλα έντυπα της εποχής. Είναι αξιοσημείωτο επίσης ότι η πρώτη γνωστή πηγή που συνδέει τη φράση με τη βασίλισσα εμφανίστηκε περισσότερο από πενήντα χρόνια μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Σε ένα τεύχος του 1843 του περιοδικού Les Guêpes, ο Γάλλος συγγραφέας Ζαν-Μπαπτίστ Αλφόνς Καρ ανέφερε πως είχε βρει τη φράση σε ένα «βιβλίο του 1760», γεγονός που αποδείκνυε, κατά τον ίδιο, ότι η σχετική φήμη για τη Μαρία Αντουανέτα ήταν ψευδής.
Η σύνδεση με το όνομα της βασίλισσας
Ο λόγος που αποδόθηκε εκ των υστέρων στην αμφιλεγόμενη βασίλισσα φαίνεται σε κάθε περίπτωση πως ήταν διότι αυτή θεωρούνταν ανίκανη να κατανοήσει τις ανάγκες και τα προβλήματα των φτωχών υποτελών της, καθώς ζούσε έναν πολυτελή βίο στο παλάτι με πολλές σπατάλες και απολαύσεις. Συμπεριφορά που πλήρωσε βέβαια στο τέλος ακριβά, αφού την οδήγησε σε ηλικία 37 ετών στην γκιλοτίνα. Στις 16 Οκτωβρίου 1793 η Μαρία Αντουανέτα αποκεφαλίστηκε δημόσια μαζί με τον σύζυγό της από φιλελεύθερους επαναστάτες σε ένα κλίμα αγανάκτησης απέναντι στη μοναρχία. Τα τελευταία της λόγια, όπως φημολογείται, αφού σκόνταψε στο πόδι κάποιου, ήταν «Συγχωρήστε με, κύριε. Δεν το έκανα επίτηδες».
