Οι ιδιωματισμοί, οι παροιμίες, οι ρήσεις είναι στο σύνολό τους μέρος της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς κάθε λαού. Κρύβουν μέσα τους νοήματα, αξίες, εμπειρίες, ιστορίες, συναισθήματα, χιούμορ, ιδέες και σοφία. Δημιουργούνται για να αιχμαλωτίσουν τις ιδιαίτερες καταστάσεις των πραγμάτων και να βοηθούν τους ανθρώπους. Με αυτές τις γλωσσικές επινοήσεις μπορούν να πράττουν με συνέπεια, να ανακουφίζονται από προβληματισμούς, να ανταπεξέρχονται στις δυσκολίες και να σκέφτονται διαυγέστερα. Αρκετές από αυτές σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με το φαγητό και την κουλτούρα που έχει κάθε διαφορετικός λαός για αυτό. Ας αναλογιστούμε λοιπόν τι μπορεί να υποδηλώνουν, πώς βγήκαν και πότε χρησιμοποιούμε τέτοιου είδους ελληνικές φράσεις στην καθημερινότητά μας.
«Ο έρωτας περνάει από το στομάχι»
Πόση σοφία έχει αυτή η φράση που βγήκε απευθείας από τη λαϊκή εμπειρία; Αν το εξετάσουμε επιστημονικά, το φαγητό και η καλή πέψη ευθύνονται πράγματι για την καλή εμπειρία του έρωτα. Ορισμένες τροφές, αποκαλούμενες ως «αφροδίσιες», όπως η σοκολάτα, τα καρύδια, τα σπαράγγια, το μέλι και τα οστρακοειδή, περιέχουν χημικά συστατικά που αυξάνουν την παραγωγή των ορμονών που σχετίζονται με τη σεξουαλικότητα και την ευεξία. Οι αυξημένες ποσότητες «σεροτονίνης», «ντοπαμίνης» και «ενδορφινών» στον εγκέφαλο ενισχύουν τα συναισθήματα ευχαρίστησης, σεξουαλικής ενέργειας και ευφορίας, φέρνοντας τους ανθρώπους πιο κοντά, σωματικά και συναισθηματικά.
«Περί ορέξεως κολοκυθόπιτα»
Ή «De gustibus et coloribus non est disputandum» = Σε θέματα γεύσης και χρωμάτων δεν μπορεί να υπάρξει διαμάχη.
Είτε στα ελληνικά είτε στα λατινικά, αυτή η φράση σημαίνει ότι σε ζητήματα γούστου, όλα είναι προσωπικές προτιμήσεις των διαφορετικών ατόμων. Εμένα μπορεί να μου αρέσει η κολοκυθόπιτα και το punk rock αλλά εσύ τα βρίσκεις αυτά κάπως αηδιαστικά και με ειρωνεύεσαι. Δεν πρόκειται όμως να ξεκινήσω καβγά μαζί σου για αυτό, αφού ξέρω ότι και συ προτιμάς πράγματα, όπως το κοντοσούβλι και οι μπλε μηχανές, που προσωπικά με αφήνουν εντελώς αδιάφορο και τα θεωρώ παρομοίως ανούσια. Το γούστο είναι (παρά τις αντιρρήσεις κάποιων) υποκειμενικό, όπως μας λέει και αυτή η παλιά παροιμία.
«Νηστικό αρκούδι δεν χορεύει»
Μπορεί να καταγόμαστε από τις μαϊμούδες αλλά όλα τα ζώα έχουν την ίδια ανάγκη, για να συνεχίσουν εύθυμα τη ζωή τους και τις δραστηριότητές τους. Την ανάγκη για φαγητό. Κανένας πεινασμένος άνθρωπος δεν θα μπορούσε να αγωνισθεί ή να δουλέψει ή να διασκεδάσει, χωρίς να έχει ικανοποιήσει πρώτα το στομάχι του. Η τροφή, αν είναι ειδικά υγιεινή και νόστιμη, δίνει δύναμη και κέφι στο άτομο να χορέψει σε κάθε «πίστα» όπου θα βρεθεί.
«Όποιος δεν θέλει να ζυμώσει, δέκα μέρες κοσκινίζει»
Το να φτιάξεις ψωμί ή πίτα δεν είναι γρήγορη υπόθεση. Θέλει υπομονή και επιμονή. Κυρίως στο ζύμωμα. Κάποιοι δυσκολεύονται να φτάσουν στο στάδιο του ζυμώματος και κοσκινίζουν για δέκα μέρες, διότι απλούστατα βαριούνται, όπως μας υποδηλώνει η παροιμία. Η τεμπελιά αποτελεί τροχοπέδη στην επίτευξη των στόχων και θεωρείται μέχρι και αμαρτία. Είναι μια αδυναμία της βούλησης, όπως θα έλεγαν οι φιλόσοφοι, να κινητοποιηθεί το άτομο από μόνο του. Κανένα ψωμί, κανένας πίνακας, καμία δουλειά δεν θα ολοκληρωθεί, αν παραμένουμε καθηλωμένοι στα πρώτα βήματα και δεν σπρώχνουμε τον εαυτό μας προς το τέρμα.
«Δεν χαρίζει κάστανα»
Συχνά ακούμε αυτή τη φράση, για να περιγράψουμε κάποιον που δεν σηκώνει πολλά, δεν συγχωρεί εύκολα και δεν κάνει χάρες. Χρησιμοποιείται για ανθρώπους αυστηρούς, αποφασιστικούς, που δεν διστάζουν να επιβάλουν ποινές ή να αντιμετωπίσουν καταστάσεις χωρίς συναισθηματισμούς. Αλλά ποια κάστανα υπήρξαν πηγή έμπνευσής της;
Ο ιδιωματισμός ανάγεται στο 1826, όταν ο Ιμπραήμ Πασάς, κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, προσπάθησε να παρακάμψει την άμυνα της απόρθητης Μάνης με ένα τέχνασμα. Ένα τμήμα του στρατού του κινήθηκε προς τον Αλμυρό, για να παρασύρει τους Μανιάτες, ενώ ένα άλλο, από τον όρμο του Δυρού, ανέβηκε στα ερημωμένα χωριά. Εκεί όμως, βρήκε αντιμέτωπους όχι στρατιώτες, αλλά γυναίκες και παιδιά που, οπλισμένα με πέτρες και δρεπάνια, απέκρουσαν την επίθεση. Μην έχοντας άλλη επιλογή, ο Ιμπραήμ επιστράτευσε κατασκόπους μεταμφιεσμένους σε «καστανάδες». Σκοπός τους ήταν να πλησιάσουν τα γυναικόπαιδα και, δήθεν με καλοσύνη, να τους προσφέρουν δωρεάν κάστανα, για να τους αποσπάσουν πληροφορίες σχετικά με τις θέσεις των ανδρών. Οι ντόπιοι, υποψιάστηκαν βέβαια την παγίδα, συνέλαβαν τους ψεύτικους καστανάδες και τους ανάγκασαν να ομολογήσουν. Όταν οι κατάσκοποι ρώτησαν τι θα απογίνουν, πήραν την αυστηρή απάντηση: «Εμείς δεν χαρίζουμε κάστανα».
«Ένα μήλο την ημέρα, τον γιατρό τον κάνει πέρα»
Μια από τις πιο διάσημες παροιμίες στη γλώσσα μας και όχι μόνο. Το μήλο είναι αποδεδειγμένα ένα από τα πιο θρεπτικά φρούτα που υπάρχουν, με πολλές βιταμίνες και μέταλλα. Κάθε άτομο που το εντάσσει στη διατροφή του μπορεί να νιώθει καλύτερα και πιο δραστήριος, μην έχοντας ανάγκη από συχνές επισκέψεις στον γιατρό του.
«Σπουδαία τα λάχανα»
Το ταπεινό για τον λαό μας λάχανο βαφτίζεται σε κάποιες περιπτώσεις ως σπουδαίο! Πότε και γιατί; Όταν κάτι παρουσιάζεται ως σημαντικό, αλλά στην πραγματικότητα έχει μικρή ή αμελητέα αξία. Είναι μια έκφραση που προσπαθεί να ελαττώσει τη σοβαρότητα, να τονίσει τη ματαιότητα ή απλώς να χλευάσει την εσκεμμένη δραματοποίηση του ασήμαντου.
Η ιστορία πίσω από τη φράση εντοπίζεται λίγο πριν την Επανάσταση του 1821, σε ένα χωριό της τότε υπόδουλης Ελλάδας. Τότε πέρασε εκεί ένας απεσταλμένος του τοπικού Μπέη, για να εισπράξει τη γνωστή «δεκάτη» – έναν από τους πολλούς φόρους που επιβάλλονταν στους ραγιάδες και αντιστοιχούσε στο δέκα τοις εκατό της παραγωγής. Όμως, οι χωρικοί, φτωχοί και απελπισμένοι, δήλωσαν ότι δεν μπορούσαν να πληρώσουν, γιατί τα μοναδικά προϊόντα που είχαν, δηλαδή τα λάχανα, δεν είχαν πουληθεί. Η παραγωγή τους έμενε απούλητη στα χωράφια και δεν υπήρχαν έσοδα, για να καλύψουν τον φόρο. Ο φοροεισπράκτορας δεν συγκινήθηκε με αυτό ιδιαίτερα. Αντί για χρήματα, αποφάσισε να εισπράξει τα λάχανα. Έστειλε έτσι ζώα και εργάτες, για να τα φορτώσουν, δηλώνοντας πως με αυτόν τον τρόπο ο φόρος θα θεωρούνταν εξοφλημένος. Η «αποπληρωμή» με τα λάχανα έγινε στο τέλος ανέκδοτο. Από τότε άρχισαν να λένε με εμφανή δόση ειρωνείας μεταξύ τους: «Σπουδαία τα λάχανα…».
«Του έψησε το ψάρι στα χείλη»
Ακούγεται κάπως σαδιστικό; Και όμως, μια φορά και έναν καιρό στο Βυζάντιο, σε ημέρες σκληρής νηστείας της Σαρακοστής, ένας καλόγερος αμάρτησε τρώγοντας κρυφά ψάρια και εξαιτίας αυτού, τιμωρήθηκε με τον παραπάνω τρόπο. Κατά εντολή του συμβουλίου των ηγούμενων, του γέμισαν το στόμα με αναμμένα κάρβουνα και εκεί πάνω έβαλαν ένα ωμό ψάρι, για να ψηθεί. Ο καημένος, αμαρτωλός καλόγερος πέθανε πιθανότατα από φρικτούς πόνους και άφησε την ψυχή του να ζει αιώνια μέσα στην παροιμία που χρησιμοποιείται για όποιον ταλαιπωρεί κάποιον άλλον μέχρι θανάτου.
«Έφαγε τον άμπακο»
Ναι, μπορεί κάποιος να έσκασε από το πολύ φαγητό αλλά είναι δύσκολο να έφαγε κυριολεκτικά τον «άμπακο». Τι είναι όμως ο άμπακος; Η λέξη είναι αντιδάνειο από την λατινική λέξη “abacus” που προέρχεται από την ελληνική «άβαξ». Έτσι, αποκαλούταν το όργανο που χρησιμοποιούνταν από τους αρχαίους Έλληνες, για να γίνονται οι αριθμητικοί υπολογισμοί. Με το πέρασμα των χρόνων, η λέξη άμπακος έγινε μετωνυμία όλης της αριθμητικής τέχνης. Όποιος την γνώριζε θεωρούνταν και γνώστης πλήθους πραγμάτων, αφού ήξερε από γραφή και ανάγνωση. Η φράση διατυπωνόταν αρχικά λοιπόν ως «ξέρει τον άμπακο», σημαίνοντας ότι κάποιος έχει πλήθος γνώσεων. Αργότερα, χρησιμοποιήθηκε και το «ήπιε τον άμπακο» ενώ σήμερα, κυριαρχεί το «έφαγε τον άμπακο», δηλώντας ότι κάποιος έφαγε πλήθος τροφών.
«Πιάσε το αυγό και κούρευ'το»
Κάποια πράγματα είναι μάταια, δίχως νόημα, οπότε καλύτερα να τα αφήσεις. Οι αρχαίοι Έλληνες το εξέφραζαν αυτό ως «ωόν τίλλεις», δηλαδή «προσπαθείς να τραβήξεις τις τρίχες του αυγού».
«Κάθε πράγμα στον καιρό του κι ο κολιός τον Αύγουστο»
Το κάθε πράγμα πρέπει να γίνεται την κατάλληλη στιγμή, όταν είναι ο καιρός του, όπως ακριβώς, ο κολιός πρέπει να ψαρεύεται τον Αύγουστο, όταν κολυμπάει σε λιγότερο βαθιά νερά και είναι πιο νόστιμος.
Και λίγοι ιδιωματισμοί ακόμα:
«Όποιος καεί στο χυλό φυσάει και το γιαούρτι»
Δηλαδή όποιος την πάθει μια φορά, μετά φυλάγεται ακόμα και από πράγματα που δεν είναι και τόσο επικίνδυνα για αυτόν.
«Έφαγε (τη) χυλόπιτα»
Δηλαδή επλήγη από ερωτική απόρριψη.
«Κουβαλάει κρασί και πίνει νερό»
Λέγεται για όποιον κοπιάζει δουλεύοντας και δεν αμείβεται αρκετά για αυτό.
«Γιάννης πίνει, Γιάννης κερνάει»
Λέγεται για κάποιον που προσφέρει κάτι αλλά ωφελείται εν τέλει αυτός ο ίδιος.
«Γλιστρίδα έφαγες;»
Λέγεται για όποιον έχει καταναλώσει γλιστρίδα (αλλιώς αντράκλα), λαχανικό που αυξάνει κατά τη λαϊκή ρήση την ταχύτητα του λόγου, την ευφράδεια.
«Φασούλι το φασούλι γεμίζει το σακούλι»
Δηλαδή όταν αποταμιεύεις τακτικά, ακόμη και σε μικρά ποσά, στο τέλος μαζεύεται σημαντικό ποσό.
«Η τέχνη θέλει μάστορα κι η φάβα θέλει λάδι»
Δηλαδή κάθε τέχνη απαιτεί, για να γίνει σωστά, τον άνθρωπο με τις ανάλογες τεχνικές ικανότητες. Όπως ακριβώς, η φάβα χρειάζεται το λάδι, για να πετύχει γευστικά.
