«Ναι, o Σεζάν είναι ο μεγαλύτερος από όλους μας!», διαβεβαίωνε ο σπουδαίος ζωγράφος του ιμπρεσιονισμού, ο Κλοντ Μονέ. Και αυτό γιατί ο Σεζάν, ο «πατέρας της μοντέρνας τέχνης», όπως αποκαλέστηκε, στην ουσία ξεπέρασε τον ιμπρεσιονισμό. Ή μάλλον καλύτερα, γιατί τον «ολοκλήρωσε», δίνοντας έτσι τη σκυτάλη στους κυβιστές, στους εξπρεσιονιστές και σε άλλους εμβληματικούς καλλιτέχνες του 20ου αιώνα. Όμως, ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.
Ο ιμπρεσιονισμός
Το όνομα ιμπρεσιονισμός δόθηκε από τον κριτικό τέχνης Λουί Λερουά στην «αιρετική» ομάδα ζωγράφων, όταν επισκέφθηκε το 1874 την παριζιάνικη έκθεση ζωγραφικής με τα απορριφθέντα έργα τους από το επίσημο Σαλόν. Εκεί είδε τον πίνακα του Κλοντ Μονέ με τίτλο "Impression, soleil levant" (=Εντύπωση, Ανατέλλων ήλιος) και αμέσως, εμπνεύστηκε το όνομα του νέου κινήματος. Τι αξιοσημείωτο είχε αυτό το ζωγραφικό ρεύμα;
Οι ιμπρεσιονιστές επιθυμούσαν να αποτυπώσουν το φευγαλέο φως που απορροφούν τα μάτια και να ζωγραφίσουν τη φύση, όπως φαινόταν αναλόγως τον φωτισμό. Στη ζωγραφική τους συναντάμε την κυρίαρχη αντίληψη του τέλους του 19ου αιώνα, ότι η πραγματικότητα συγκροτείται από την πλευρά του παρατηρητή και εν προκειμένω από την όρασή του. Δηλαδή, αυτοί οι καλλιτέχνες απεικονίζουν τον τρόπο που ο καθένας μας προσλαμβάνει τα φαινόμενα του κόσμου. Η καθημερινότητα και η φύση απεικονίζονται από αυτούς με βάση τις αρχές της οπτικής αντίληψης, που διατύπωσε ειδικότερα στην θεωρία του ο Γερμανός φυσιολόγος Hermann von Helmholtz. Αυτή η επιστημονική θεωρία πρέσβευε ότι οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον κόσμο μέσω των δικών τους εγκεφαλικών διεργασιών της όρασης, που στηρίζονται σε οικουμενικές και εξειδικευμένες αρχές.
Το στυλ του Σεζάν και ο μετα-ιμπρεσιονισμός
Ο Σεζάν απομακρύνθηκε από τις εκθέσεις των ιμπρεσιονιστών μετά το 1877 και ακολούθησε απομονωμένος τον δικό του δρόμο, αφού θεωρούσε το έργο τους ως ανεπαρκές, για να εκφράσει την αλήθεια της οπτικής αντίληψης. Έτσι, είναι ορθότερο να τον εντάσσουμε στον «μετα-ιμπρεσιονισμό».
Εστιάζοντας περισσότερο στις μορφές και στις μονιμότητες των πραγμάτων παρά στο χρώμα που εστίαζαν οι ιμπρεσιονιστές, όπως ο Μονέ, ο Σεζάν ήθελε να δείξει κάτι βαθύτερο. Τον ενδιέφερε να ζωγραφίσει πίνακες που θα αναπαριστούν τα αντικείμενα με τον ιδιαίτερο τρόπο που το κάνει ο εγκέφαλός μας. Ήξερε ότι τα πράγματα είναι κάτι παραπάνω από το φως τους και πως οι «εντυπώσεις» αξιολογούνται από τον εγκέφαλο. Ένα διάσημο απόφθεγμα του καλλιτέχνη είναι ότι «τα πάντα στην φύση αποτελούνται από σφαίρες, κώνους και κυλίνδρους». Η άποψη αυτή σημαίνει ότι η οπτική μας αντίληψη επεξεργάζεται και συνθέτει σε ενιαίες εικόνες σχήματα, χρώματα και σημεία του χώρου. Στην πινελιές του κυριαρχεί έτσι η ασάφεια αλλά κάνοντας τα θέματα να παραμένουν αναγνωρίσιμα. Μέσω των έντονων γραμμών που ζωγραφίζει, αναγκάζει εμάς να συνθέσουμε δημιουργικά τα αντικείμενα.
Το «Καλάθι με μήλα»
Ο Γάλλος ζωγράφος αγαπούσε πολύ τις νεκρές φύσεις και ήθελε να τις αποτυπώσει στον καμβά με τρόπο που θα αναδείκνυε την πραγματικότητα της οπτικής αντίληψης. Όπως επισημαίνουν οι H. Honour και J. Fleming στο βιβλίο τους Παγκόσμια Ιστορία της Τέχνης, ο Σεζάν «είχε πάντοτε στο εργαστήριο του μήλα και άλλα φρούτα που μπορούσαν να διατηρηθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα, παρατηρώντας τα ατελείωτες ώρες πριν τα σχεδιάσει ή τα ζωγραφίσει. Απόλυτα απορροφημένος από ό,τι έβλεπε μπροστά του, οργάνωνε ξανά και ξανά τις οπτικές του αντιδράσεις, ώσπου να δει το θέμα ‘σωστά’».
Το Καλάθι με Μήλα (Le panier de pommes) είναι μια από τις πολλές νεκρές φύσεις με μήλα, την οποία δημιούργησε περίπου το 1893. Στον συγκεκριμένο πίνακα, ο Σεζάν απέρριψε την κλασική και ρεαλιστική αναπαράσταση και «παραμόρφωσε» τα αντικείμενα, ώστε να δημιουργήσει πολλαπλές προοπτικές. Χρησιμοποίησε έντονες πινελιές, για να δημιουργήσει μεγαλύτερη πυκνότητα από αυτήν που θα έβλεπε κανείς στην πραγματική ζωή, διατηρώντας παράλληλα την αρμονία. Η τέχνη ήταν εξάλλου για αυτόν «μια αρμονία που συμπορεύεται με τη φύση».
Δημιουργώντας αυτή τη σύνθεση με τα μήλα, ο Σεζάν αμφισβήτησε την ιδέα της «γραμμικής προοπτικής». Από την Πρώιμη Αναγέννηση, οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούσαν ένα μόνο σημείο θέασης, για να δημιουργήσουν την ψευδαίσθηση του χώρου. Ο Σεζάν, όμως, αναγνώρισε ότι η ανθρώπινη προοπτική είναι πολύ πιο περίπλοκη από την παρατήρηση ενός αντικειμένου από ένα παγωμένο σημείο στο χρόνο. Αντ' αυτού, δημιούργησε μια αναπαράσταση της όρασης σε κίνηση, με τα μήλα να εξετάζονται από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Έτσι, αποδόμησε την εικόνα. Και αυτή η αυθεντική προσέγγιση ζωγραφικής του ενέπνευσε τελικά το έργο των Κυβιστών ζωγράφων, του Πάμπλο Πικάσο και του Ζωρζ Μπρακ. Η μοντέρνα τέχνη είχε γεννηθεί χάρη στα όμορφα και «πολύπλευρα» μήλα του Σεζάν.
